در همین روزهایی که اولین ساخته مونا زندی حقیقی، عصر جمعه، بعد از پانزده سال توقیف وارد شبکه نمایش خانگی شده است، انتشار نسخه باکیفیتی از خرس ساخته خسرو معصومی در یوتیوب، بعد از نه سال توقیف، بار دیگر ماجرای فیلم‌های توقیفی سینمای ایران و سرنوشتشان را به میان می‌کشد.
توقیف فیلم‌ها در سینمای ایران، پدیده تازه‌ای نیست. از دایره مینا ساخته داریوش مهرجویی که چند سالی توقیف بود تا همین سال گذشته که رحمان 1400 بعد از بیست روز از اکران پایین کشیده شد و اواخر سال در شبکه نمایش خانگی عرضه شد.
هرکدام از این توقیف‌ها یک توقف است در مسیر حرکت روبه‌جلوی سینما. عمر و هزینه و انرژی فیلم‌ساز هدر می‌رود و اگر شانس یارش باشد، می‌تواند چند سال بعد، با اعمال تغییرات و اصلاحات، وقتی‌که حسابی سوژه‌اش بیات شد، به اکرانی محدود دل‌خوش کند یا فیلمش را به‌جای پرده عریض در شبکه نمایش خانگی نمایش دهد. اگر هم بدشانس باشد که مثل خسرو معصومی باید با قاچاق غیرقانونی فیلمش کنار بیاید.
در این یادداشت، نگاهی می‌اندازیم به برخی از فیلم‌های توقیفی سینمای ایران و سرنوشت آنها.
چریکه تارا – بهرام بیضایی
اولین فیلم توقیفی سینمای ایران بعد از انقلاب متعلق به بهرام بیضایی است. فیلمی که به دلیل تغییر قوانین حجاب در سال‌های اولیه انقلاب از نمایش بازماند. «مرگ یزدگرد» و «خط قرمز» ساخته مسعود کیمیایی هم سرنوشتی مشابه داشتند.
برزخی‌ها – ایرج قادری
سال 1361، ایرج قادری با ستارگانی چون محمدعلی فردین و ناصر ملک‌مطیعی، در «برزخی‌ها» با هشت میلیون فروش رکورد سینمای ایران را شکست. اما بعد از مدتی فیلم از اکران پایین کشیده شد و ستارگانش ممنوع‌التصویر شدند.
آدم‌برفی – داوود میرباقری
نمایش هویت دوگانه و مهاجرین ناامید ایرانی در ترکیه، باعث شد هنگام اکران «آدم‌برفی»، عده‌ای به سینماها حمله کنند و با اعتراضات گسترده فیلم سه سال توقیف شد.
شب‌های زاینده‌رود – محسن مخملباف
مخملباف هم که آن زمان فیلم‌ساز محبوب دولتی بود گرفتار توقیف شد. «شب‌های زاینده‌رود» در ابتدا به دلیل مغایرت با اهداف انقلاب بالغ‌بر سی دقیقه سانسور شد و بعد هم به دلیل نمایش روابط آزاد میان زن و مرد و خودکشی هیچ‌گاه روی پرده را به خود ندید. «نوبت عاشقی» هم بااینکه در جشنواره فجر نمایش داده شد اما به دلایل مشابهی به اکران نرسید.
خانه‌ای روی آب – بهمن فرمان‌آرا
«خانه‌ای روی آب» به دلیل اشاره به قتل‌های زنجیره‌ای بعد از نمایش در جشنواره فجر با حاشیه‌های زیادی روبرو شد، اما بالاخره به اکران رسید. «خاک آشنا» دیگر اثر فرمان‌آرا بعد از دو سال توقیف به نمایش درآمد و «دلم میخواد» بعد از پنج سال و تغییر نام اکران شد.
دایره – جعفر پناهی
دایره» با قصه‌ای درباره زنان زندانی، هیچ‌گاه پروانه نمایش دریافت نکرد و سال‌ها بعد تنها فرصت یک اکران خصوصی در سینما سپیده را پیدا کرد. بعد از «دایره» تمام فیلم‌های جعفر پناهی سرنوشت مشابهی پیدا کردند. «آفساید»که از حق ورود زنان به ورزشگاه می‌گفت توقیف شد و نسخه غیرقانونی آن پخش شد. بعد از فعالیت‌های سیاسی پناهی در سال 88 او ممنوع‌التصویر شد، اما فیلم‌سازی را با امکاناتی محدود مانند دوربین تلفن همراهش ادامه داد و «پرده»، «این فیلم نیست» و «تاکسی» را ساخت.
مارمولک – کمال تبریزی
«مارمولک» به دلیل تصویر جنجالی از یک روحانی چند روز بعد از اکران توقیف شد و بعد هم نسخه قاچاق آن از بازار سر درآورد. درنهایت، سال گذشته «مارمولک» به‌طور قانونی و از طریق شبکه نمایش خانگی عرضه شد. کمال تبریزی اما با توقیف آشنا است. «در مسلخ عشق» در زمان جنگ ایران و عراق به دلیل نشان دادن عقب‌نشینی تانک‌های ایران و تضعیف روحیه رزمندگان دچار توقیف شد. «خیابان‌های آرام» هم دیگر ساخته کمال تبریزی است که از سال 89 در توقیف به سر می‌برد.
وقت چیدن گردوها – ایرج امامی
ساخته امامی به دلیل نمایش رابطه عاشقانه یک طلبه سال‌ها توقیف شد و درنهایت به شبکه نمایش خانگی رسید.
آشغال‌های دوست‌داشتنی – محسن امیر یوسفی
اولین ساخته محسن امیر یوسفی به دلیل نگاه متفاوت او به مرگ مدتی توقیف شد و درنهایت در جریان هنر و تجربه به اکران درآمد. دومین ساخته این فیلم‌ساز، «آشغال‌های دوست‌داشتنی» هم به دلیل اشاره به حوادث بعد از انتخابات 88 و نشان دادن یکی از اعضای گروه منافقین مدتی طولانی توقیف بود. با پیگیری‌های امیر یوسفی، «آشغال‌های دوست‌داشتنی» با اعمال اصلاحاتی توانست اکران محدودی را تجربه کند.
صدسال به این سال‌ها – سامان مقدم
تاریخ‌نگاری سی‌ساله سامان مقدم فقط یک‌بار در جشنواره فجر به نمایش درآمد و تا امروز و باوجود داشتن پروانه نمایش همچنان سرنوشت نامعلومی دارد.
به رنگ ارغوان – ابراهیم حاتمی کیا
کنایه‌های سیاسی و نمایش یک مأمور وزارت اطلاعات باعث توقیف چندساله فیلم حاتمی کیا، باوجود جوایزی که در جشنواره فجر کسب کرده بود، شد. «گزارش یک جشن» ساخته دیگر ابراهیم حاتمی کیا که درباره حوادث سال 88 است، همچنان در توقیف به سر می‌برد.
شکارچی – رفیع پیتز
بااینکه فیلم‌برداری «شکارچی» قبل از حوادث دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری به پایان رسید، اما این فیلم به دلیل شباهت‌هایی با این حوادث فقط در جشنواره‌های بین‌المللی به نمایش درآمده است.
سنتوری – داریوش مهرجویی
فیلم مهرجویی هم بعدازآنکه در جشنواره فجر مورد تحسین قرار گرفت، به دلایل نامعلومی توقیف شد. «سنتوری» هم قبل از آنکه به شبکه نمایش خانگی برسد، قاچاق شد و نسخه‌های غیرقانونی‌اش دست‌به‌دست می‌شد.
یک خانواده محترم – مسعود بخشی
مسعود بخشی در «یک خانواده محترم» سیستم قضایی و قانونی ایران و جامعه مدرن آن را زیر سؤال می‌برد و به همین دلیل گرفتار توقیف می‌شود. «یک خانواده محترم» در نمایش‌های بین‌المللی‌اش موردتقدیر و تحسین بسیاری قرارگرفته است.
خانه پدری – کیانوش عیاری
«خانه پدری» یک روز پس از نمایش به دلیل سکانس زنده‌به‌گور کردن یک دختر توسط پدر و برادرش توقیف شد. فیلم بعد از پنج سال، با اعمال اصلاحات و درجه‌بندی سنی اکران شد و دوباره چند روز بعد توقیف شد. «خانه پدری» درنهایت با اکرانی محدود به کارش پایان داد و تاکنون وارد شبکه نمایش خانگی نشده است. عیاری فعلاً «کاناپه» را هم در محاق توقیف دارد که بازیگران زن این فیلم به‌جای حجاب از کلاه‌گیس استفاده کرده‌اند.
رستاخیز – احمدرضا درویش
«رستاخیز» به دلیل نشان دادن چهره حضرت ابوالفضل، یک روز بعد از اکران توقیف شد. سال گذشته یک شبکه عربی فیلم را به نمایش درآورد که با واکنش صاحبان اثر روبرو شد. در حالیکه گفته می‌شود که «رستاخیز» مجوز نمایش در شبکه خانگی را دارد اما تهیه‌کننده فیلم از احتمال پخش این فیلم از آمازون و نتفلیکس خبر داده است.
خانه دختر- شهرام شاه‌حسینی
«خانه دختر» از اولین نمایشش در جشنواره فجر با مشکل مواجه شد. فیلم با تأخیر و اصلاحاتی اساسی در جشنواره به نمایش درآمد و بعد از چند سال توقیف دوباره به سانسور تن داد تا به اکران برسد. زنای با محارم و تابوی بکارت دلایل توقیف و سانسور «خانه دختر» اعلام‌شده است.
مهمونی کامی – علی احمدزاده
اولین، دومین و سومین فیلم علی احمدزاده، هر سه توقیف را تجربه کردند. «مهمونی کامی» به دلیل نشان دادن روابط آزاد و کنایه‌های سیاسی‌اش توقیف شد و احمدزاده نسخه باکیفیت فیلم را در اینترنت منتشر کرد. «مادر قلب اتمی» به دلایل مشابهی چند سالی توقیف بود و «پدیده»، آخرین فیلم احمدزاده هم سرنوشت نامعلومی دارد.
عصبانی نیستم – رضا درمیشیان
دومین فیلم رضا درمیشیان هم از دیگر فیلم‌هایی بود که به دلیل ارتباط با حوادث انتخابات 88 توقیف شد. نسخه غیرقانونی فیلم از اینترنت سردرآورد و درنهایت «عصبانی نیستم» با اعمال چند اصلاحیه نمایش محدودی در ایران داشت.
نوشتن بر شهر – کیوان کریمی
ستند کیوان کریمی درباره تاریخچه دیوارنگاری و گرافیتی در ایران از انقلاب 57 تا انتخابات سال 88، بعد از انتشار پیش‌نمایش آن در یوتیوب توقیف شد. این فیلم علاوه بر جشنواره‌های بین‌المللی تاکنون در چند کشور خارجی ازجمله اسپانیا و پرتغال نمایش داده‌شده است.
این لیست بلندبالا تنها قسمتی از فیلم‌های توقیفی سینمای ایران است. رخشان بنی اعتماد در «قصه‌ها» از قول کاراکتری که حبیب رضایی نقش او را بازی می‌کرد، می‌گفت هیچ فیلمی تا ابد در کمد نمی‌ماند. اما معلوم نیست که کمد توقیفی‌های سینمای ایران دیگر چقدر ظرفیت دارد و انگار آن قبل از ابد، نوشدارویی است بعد از مرگ سهراب.
لرد – محمد رسول اف
دیگر فیلم‌ساز توقیفی سینمای ایران محمد رسول اف است. «دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند» درباره قتل‌های زنجیره‌ای و «لرد» درباره فساد اداری هردو علی‌رغم موفقیت در جشنواره‌های بین‌المللی توقیف شدند.
