مجله نماوا، شادی حاجی مشهدی
ما انسان ها و همه موجودات زنده فارغ از گونه، نژاد و تفاوت در شیوه زیست در یک چیز مشترک هستیم، همه ما یک خانه داریم و آن خانه، سیاره زمین است. اگر از بیرون این سیاره منحصر به فرد به آن نگاه کنید یک کره سبز- آبی زیبا و درخشان می بینید که بر تارک منظومه شمسی همچون زمردی جلوه می‌کند.
تاکنون مستندهای بسیاری درباره این خانه مشترک ساخته شده است، اما مشخصا چند مستند متفاوت وجود دارند که به زوایای تازه‌ای از حیات بر روی این سیاره می‌پردازند. مستند «سیاره ما» (Our Planet) یکی از این آثار دیدنی است.
این مستند که در گونه مستندهای حیات‌وحش و طبیعت‌نگار جای می‌گیرد، با تصاویری ناب و صادقانه از وضعیت زیست‌بوم‌های سیاره زمین، وضعیت کنونی آن را بر ساکنانش آشکار می‌سازد؛ شرایطی که به لحاظ اقلیمی و زیست‌محیطی ناامید کننده اما قابل تغییر و بهبود است.
پیش‌تر، مستندهای حیات‌وحش و طبیعت، اغلب در بخش تاریخ طبیعی شبکه تلویزیونی BBC ساخته می‌شدند، اولین نمونه‌ها با پخش مجموعه «جست‌وجو در باغ‌وحش» (Zoo Quest) در سال 1954 شروع شد و بی‌بی‌سی زمین (BBC EARTH) شروع به تهیه مجموعه مستندهایی با حضور دیوید آتنبرو (David Attenborough) کرد که مستند سیاره زمین (Planet Earth) مهم‌ترین آنهاست.
اما امروزه با فراگیر شدن پلتفرم‌های جهانی نمایش فیلم همچون نتفلیکس، آمازون، اپل، هولو و… برنامه‌سازی برای مستندهایی درباره طبیعت و جانوران بیش از قبل، مورد استقبال عمومی قرار گرفته است. همچنان که در سال 2020 تیم سازندگان مستند «سیاره زمین»، این بار به تهیه‌کنندگی نتفلیکس Netflix، به همراهی دیوید آتنبرو و کارگردانی آلستر فوردگل (Alastair Fothergill) با گروهی ۶۰۰ نفره به بیش از۶۰ کشور جهان سفر کردند تا مستند «سیاره ما» را در مدت چهار سال بسازند.
در این مستندِ هشت قسمتی بیش از هر چیز درمی‌یابیم که این سیاره زیبا و چرخه حیات طبیعی آن بر مدار تعادل پایدار مانده است. تعادلی که از اساس این چرخه عظیم را زنده و پویا نگاه می‌دارد و هم به شکارچیانش نیاز دارد و هم به قربانیانش. به این ترتیب در می‌یابیم که وجود هر حلقه برای بقای حلقه دیگر ضروری است و تا جهان باقی‌ست این چرخه به همین رویه می‌تواند به حیات خود ادامه دهد.
در مستند «سیاره ما» با این حقیقت تلخ مواجه می‌شویم که مهم‌ترین عامل برهم زننده این تعادل خود ماییم و مشکل از جایی شروع می‌شود که این عامل بیرونی به نام انسان، با دخالت‌هایش همواره می‌تواند این تعادل را بر هم زند. این دخالت‌ها گاهی به‌طور مستقیم (شکار و صید بی‌رویه) و گاهی به‌طور غیرمستقیم (گرمشدن جهانی) سبب بروز عدم تعادل شده‌اند.
مهم‌ترین وجه روایتگری در این مجموعه به ارتباط بصری و شنیداری بین مخاطب و راوی باز می‌گردد. اعتمادی که بیننده نسبت به راوی در ناخودآگاه خود تجربه می‌کند موجب می‌شود تا پیام فیلمساز را با پیش فرض‌های مثبت‌تری دریافت و به‌خوبی درک کند. این آشنایی و اعتماد بیش از همه مدیون شخصیت پژوهشگر و دغدغه‌مند مجری است.
«سر دیوید فردریک آتنبرو» به عنوان راوی و پژوهشگر در این مجموعه همپا و همراه با بیننده پیش می‌رود و داده‌های علمی مفیدی را در کنار تصاویر بدیع و زیبا در اختیار او قرار می‌دهد. او مستندساز و تاریخ طبیعی دان مشهور بریتانیایی است که برنامه‌های مستند زیادی را تولید کرده است. آتنبرو همچنین در مقام یک جانورشناس به دلیل ساخت مستندهای متعددش برای بی‌بی‌سی، القاب بسیاری، از جمله نشان شوالیه از ملکه انگلستان را دریافت کرده است. مستند «زندگی و سیاره زمین» که پیش‌تر در تلویزیون ایران با صدای «داوود نماینده» پخش شده، از نمونه‌های به یاد ماندنی آثار اوست.
در مستند «سیاره ما» در ابتدا با تنوع بی‌نظیر گونه‌های زیست‌محیطی جنگل‌ها، اقیانوس‌ها، علفزار‌ها، بیابان‌ها و سرزمین قطب آشنا می‌شویم و در ادامه نسبت به وضعیت هرکدام، چالش‌ها و مشکلات را بررسی و راه حل‌ها به عنوان کارکردهای منطقی مطرح می شوند.
برای آلستر فوردگل که مستندهایی همچون «سیاره زمین»، «سیاره یخ‌زده» و «سیاره آبی» را برای بی‌بی‌سی و با کمک صندوق جهانی طبیعت ساخته است، ادامه کار در این مستند نیز طرحی کامل‌شونده و روشن دارد، او در این مستند بیش از گذشته به چالش‌های مربوط با شرایط زیست‌محیطی گونه‌های جانوری در مناطق مختلف کره زمین توجه کرده و تاثیر متقابل دخالت‌های انسانی بر طبیعت را با نگاهی انتقادی بررسی می‌کند.
به گواهی آمار موجود دور از ذهن نیست اگر، مستند «سیاره ما» را جزو برترین مستندهای تولید شده در زمینه طبیعت و حیات‌وحش بدانیم. چرا که این مجموعه در مدت ۵ سال با چهل تیم فیلمبرداری و در ۲۰۴ نقطه از ۶۲ کشور جهان با بودجه ای در حدود ۲۵ میلیون دلار ساخته شده است و در آن، ضمن تمرکز بر وجوه هشدار‌دهنده و نشانه رفتن خطاهای احتمالی، اثبات می‌شود که با قدری حسابگری و برنامه‌ریزی و تغییر رویه هنوز هم می‌توان جلوی نابودی کامل زیست‌بوم‌های در معرض خطر را گرفت و در سطح وسیعی از این کره پهناور اقدامات محافظتی را برای نجات برخی گونه‌ها انجام داد.
یک نکته جالب توجه تکنیکی در این مستند وجود دارد که دیوید آتنبرو نیز در مصاحبه‌ای که با رسانه‌ها داشته به آن اشاره کرده است و آن نوآوری استفاده از دوربین‌های تَله‌ای است که می‌توان آن را بر روی درختان یا صخره‌ها نصب کرد. این دوربین‌ها به وسیله حس‌گرهایی که دارند، در اثر مشاهده هرگونه جنبش یا حرکتی، فعال می‌شوند و تصویربرداری را آغاز می‌کنند. بنابراین اگر حیوانی روی یک صخره ظاهر شود، این دوربین‌ها روشن می‌شوند و تصویربرداری را تا زمان توقف حرکت آن ادامه می‌دهند.
همچنین نقش پهپاد در فیلمبرداری این مجموعه مهم و قابل توجه است. یکی از چیزهایی که سیاره زمین ۲ را از سری قبلی آن متمایز می‌سازد، پیشرفت فناوری‌های تصویربرداری است. با توجه به امکاناتی که فراهم شده می‌توان به پدیده‌های طبیعی و حیوانات وحشی از فاصله‌ای بسیار نزدیک‌تر نگاه کرد و حیات اعجاب‌آور آنان را ثبت کرد.
در مجموعه قبلی، چشم اندازها اغلب از بالا و با فاصله دور از طبیعت ثبت شده بودند که حس فاصله را در مشاهده پدیده‌ها به وجود می‌آورد. یکی از روش‌های فیلمبرداری که چنین احساسی در بیننده ایجاد می‌کند، تصویربرداری از سطح زمین با بالگرد و استفاده از پایه‌های دوربین با تثبیت ژیروسکوپی است. این تکنولوژی در ابعادی کوچک‌تر در دسترس فیلمبرداران سری جدید این مستند قرار گرفت و آنها را از سه پایه برای دوربین بی‌نیاز کرد. به این ترتیب نتیجه آن شده که بیننده به جای به دست آوردن دورنمایی از زندگی حیوانات، بودن با آنان را از نزدیک حس می‌کند.
در نگاهی اجمالی به قسمت‌های اول تا هشتم این مجموعه، بیننده به ترتیب با موضوعاتی روبرو می‌شود و درباره هر یک اطلاعات بسیاری کسب می‌کند تا حیات‌وحش و کره زمین را بیشتر بشناسد.
در قسمت اول از این مجموعه هشت قسمتی، به نام «یک سیاره» با کلیت ویژگی‌های حیات به‌ویژه در اقیانوس‌ها و آب‌های آزاد مواجه می‌شویم. تمرکز داده‌ها در این قسمت بر وسعت تنوع زیستگاه‌ها در سراسر جهان است. از بیابان‌های دور افتاده قطب شمال و اقیانوس‌های عمیق و مرموز گرفته تا مناظر وسیع آفریقا و جنگل‌های متنوع آمریکای جنوبی. همچنین زندگی پرندگان دریایی و ارتباط گونه‌های جانوری اقلیم سرنگتی (Serengeti) را با یکدیگر می بینیم.
در قسمت دوم، «دنیای یخ‌زده» نوسان بی‌انتهای تغییرات آب و هوایی را شاهدیم. هر دو قطب سیاره ما پوشیده از یخ است که بزرگ‌ترین و خشن‌ترین سرزمین‌ها را در جهان تشکیل داده‌اند. در هیچ نقطه از زمین تغییر فصل به این شدت و حدت صورت نمی‌گیرد. این امر موجب پیشروی و عقب‌نشینی هر ساله یخ‌ها می‌شود؛ تمام زندگی در اینجا تابع این قاعده است.
در این اپیزود خرس‌های قطبی، وال‌ها و پنگوئن‌ها را در مناطق یخ زده پریل، می بینیم. در قاره جنوبگان، زمستان برای پنگوئن‌های امپراطور بیش از ۴ ماه طول می‌کشد، آن هم در جایی که باید در تاریکی و کمبود غذا و در سرمایی که ممکن است حتی به ۷۰- درجه سانتیگراد هم برسد، زندگی کنند. نکته ای که باید به آن توجه شود این است، که شرایط فیلمبرداری و کار در این مناطق بسیار دشوار بوده و توان این تیم حرفه‌ای را در تجربه‌ای متفاوت محک می‌زند.
در قسمت سوم «جنگل‌های بارانی» شرایط کار کمی بهتر است، جنگل‌های بارانی و گونه‌های کمتر دیده شده از پرندگان زیبا را در کنار دنیای اورانگوتان‌ها، حشرات و مورچه‌های شگفت‌انگیز می‌بینیم و از مناظر چشم‌نواز این مناطق لذت می‌بریم.
در این قسمت راوی توضیح می‌دهد که جنگل‌ها در واقع گلخانه‌های سیاره ما هستند و این جنگل‌ها در مناطق بارانی و گرمسیری تنها سه درصد از سیاره زمین را در بر می‌گیرند، اما با این حال این زیستگاه‌ها بیش از نیمی از گونه‌های جانوری جهان را نیز شامل می‌شوند.
در اپیزود چهارم، به «سواحل دریایی» و به قلمرو ماهی‌ها و کوسه‌های ترسناک می‌رویم و از نزدیک با بخش اعظمی از گونه‌های آبزی که در این آب‌های ساحلی زندگی می‌کنند آشنا می‌شویم. همچنین در این قسمت با این حقیقت روبرو می‌شویم که برای حفاظت و نجات این زیست‌بوم‌ها تلاش بسیار زیادی در پیش است.
«از بیابان‌ها تا چمن‌زارها» نام قسمت پنجم این مجموعه است. یک سوم سیاره زمین بیابان است و در همه بیابان‌ها بقای زندگی روندی ناپایدار دارد. نکات جالبی درخصوص این اقلیم‌ها وجود دارد؛ این که همه بیابان‌ها گرم نیستند و از سمت سیبری بادهایی با سرعت ۵۰ کیلومتر بر ساعت می‌وزند که برف را با خود به صحرایی در مغولستان می‌آورند. گرمای بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد در اوج تابستان و افت دما تا ۴۰ درجه زیر صفر در میانه زمستان این مکان‌ها را در زمره خشک‌ترین بیابان‌های جهان قرار می‌دهد. اندک حیواناتی همچون شترهای باختری، قادرند تا در این تغییرات شدید آب‌وهوایی دوام بیاورند.
در این قسمت دوربین‌های مجهز و پیشرفته گروه، به‌طور نامحسوس با جانوران بیابان‌زی همراه شده و آنها را که به دنبال غذا هستند، دنبال می‌کند. همچنین به بایسون‌ها (گاومیش‌های کوهی) که در چمنزارهای آمریکای شمالی زندگی می‌کنند نزدیک شده و تصاویری دیدنی از این زیستگاه‌های در معرض خطر خلق می‌کند.
بخش ششم، «دریاهای آزاد» نام دارد که در آن تیم فیلمبرداری با تجهیزات پیشرفته خود به عمیق‌ترین و زیباترین اقیانوس‌های جهان می‌رود، جایی که موجودات عجیب و شگفت‌آوری که تا به حال ندیده‌ایم، مأوا دارند. مخلوقاتی که می‌توانند حتی در تاریک‌ترین و خلوت‌ترین مناطق اقیانوس زندگی کنند و خود را با تغییرات اقلیمی وفق دهند. اقیانوس‌ها که بیش از نیمی از سطح سیاره ما را پوشانده‌اند، بخش‌های دور از دسترس بشر بوده و به نوعی خالی از سکنه است. به این ترتیب حیات در اقیانوس بیکران، به جستجوی دائم برای یافتن غذا و نزاع برای حفاظت از این انرژی ارزشمند محدود شده است.
«آب شیرین» موضوع قسمت هفتم است؛ تنها سه در صد از آب‌های سیاره ما شیرین هستند و حیات همه موجودات زمین به همین مقدار آب شیرین بستگی دارد. نیاز دنیا به این آب‌ها بیش از هر زمان دیگری حس می‌شود. نزاع موجودات زنده و رقابت انسان برای یافتن آب شیرین با گرمشدن کره زمین بیشتر شده و این نیاز در همه گونه‌های جانوری و گیاهی به شکل فزاینده‌ای رشد کرده است. در این بخش از مستند در می‌یابیم که دلیل خشکسالی‌های متعدد در قاره‌های مختلف زمین و از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی وابسته به آب چیست و چگونه باید برای پیشگیری از صدمات احتمالی آماده بود.
در آخرین اپیزود یعنی قسمت هشتم به «زمین‌های جنگلی» و بررسی وابستگی چرخه حیات در بین انواع مختلف گونه‌های جانوری ساکن جنگل‌ها می پردازیم. تصاویری از عقاب‌ها، پستانداران کوچک، ببرهای سیبری و پلنگ برفی را در زیباترین حالاتشان می‌بینیم. این تصاویر در واقع کارت پستال‌های پی‌درپی و هدفمندی هستند که آتنبرو بر روی آنها توضیحاتی می‌دهد و داده‌های مهمی را در اختیار مخاطب می‌گذارد. تماشای حیوانات و درک زندگی از زاویه دید آنها، تجربه تازه‌ای است که مردم با دیدن آن حس جالبی از همذات پنداری را با این موجودات پیدا می‌کنند.
خلاقیت در شیوه روایی و تنوع در تکنولوژی‌های به کار رفته در این مستند در نوع خود منحصر به فرد است. موسیقی نیز سهم مهمی در ایجاد ریتم مناسب و انتقال حس و حالِ جاری در طول تدوین نماهای هر بخش دارد.
مستند «سیاره ما» به‌راحتی می‌تواند همه مخاطبان جهان را مورد خطاب قرار دهد و موجب ایجاد همدلی برای برداشتن گام‌های مهم‌تری برای حفظ حیات بر روی این کره خاکی باشد.
تماشای آنلاین مستند سیاره ما در نماوا
